آیه 6 سوره یوسف

وَ كَذلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ وَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ عَلى‌ آلِ يَعْقُوبَ كَما أَتَمَّها عَلى‌ أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ «6»

وَ كَذلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ‌: و چنانچه نشان داد خوابى را كه موجب كرامت و رفعت تو است، همچنين برمى‌انگيزاند تو را پروردگار تو به نبوت و پادشاهى و فرمانفرمائى و مسند بزرگوارى. وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ‌: و پروردگار تو بياموزاند تو را از تعبير خوابها. از قتاده نقل شده كه‌ «1» در عهد يوسف عليه السّلام هيچكس تعبير خواب بهتر از او نمى‌دانست، و تعبير «رؤيا» به احاديث به جهت آنست كه از احاديث ملك است اگر صادق باشد، و يا از احاديث نفس يا شيطان است اگر كاذب باشد. يا مراد از آن تأويل غوامض كتب الهى و سنن انبياء و كشف معانى و مشكلات آن و بيان كلمات حكما يا عواقب امور را به واسطه نبوت و وحى اعلام فرمايد. اكثر برآنند كه بين خواب يوسف عليه السّلام و ورود پدر و برادرانش به مصر چهل سال طول كشيد. بنا به قولى هشتاد سال بود. «2»

«1» تفسير منهج الصادقين ج 5 ص 8.

«2» تفسير مجمع البيان ج 3 ص 209.

جلد 6 - صفحه 173

علماء تعبير فرموده خواب بد اثرش بزودى ظاهر شود تا مؤمن در حزن و غم نباشد، و خواب خوب تأثيرش طول كشد تا سرور مؤمن بيشتر شود.

وَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ‌: و تمام فرمايد خداى تعالى نعمت خود را كه نبوت و وصل نعمت دنيا به نعمت آخرت باشد بر تو. وَ عَلى‌ آلِ يَعْقُوبَ‌: و بر فرزندان يعقوب يعنى از نسل يعقوب عليه السّلام كه انبياء از او بيرون آمدند. و يا مراد برادران اويند كه حق تعالى ايشان را به سبب اسلام و توبه مثوبات و مغفرت ارزانى داشت. نزد اكثر مفسرين آنكه رتبه نبوت يافتند، لكن اين قول مخالف مذهب اماميه است، زيرا صدوق (عليه الرحمه) در كتاب دلائل النبوة از محمد بن اسمعيل بن بزيع از حنان بن سدير روايت نموده كه از حضرت باقر عليه السّلام پرسيدم: اولاد يعقوب انبياء بودند؟ فرمود: نه؛ و لكن اسباط و اولاد انبياء بودند، از دنيا نرفتند مگر نيكان، توبه نمودند و متذكر شدند به تدارك آنچه را كه بجا آوردند. «1» كَما أَتَمَّها عَلى‌ أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ‌: چنانچه تمام فرمود نعمت را بر دو پدر تو پيش از اين وقت، يا پيش از تو. مراد جد است و پدر جد ابراهيم عليه السّلام و اسحق عليه السّلام، اما ابراهيم را به خلت و رسالت و نجات از آتش نمرود، و اعظم نعم وجود حضرت ختمى مرتبت صلّى اللّه عليه و آله از صلب او؛ و اما اسحق را به نبوت و اخراج يعقوب و اسباط از صلب او. إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ‌: بدرستى كه پروردگار تو دانا است به كسى كه صلاحيت دارد نبوت را درست كردار است، يعنى آنچه نمايد بر وفق حكمت و مصلحت باشد. يا عليم است به احوال خلق، حكيم است در احكام و فرامينش.

ابن اسحق گويد: «2» خداى تعالى هر فضلى و حالى از احوال يوسف براى غرض صحيح با رسول حكايت فرمود، و غرض از اين فضل آنست كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله تسلى داده شود از كيد و حسد قوم، چه پيش از اين برادران‌

«1» تفسير منهج الصادقين 5 ص 8.

«2» تفسير ابو الفتح ج 6 ص 342.

جلد 6 - صفحه 174

يوسف عليه السّلام هم حسد بردند و با او كيد نمودند. بلكه آگاهى است براى مؤمنين كه از مكايد شيطان غافل نشده دشمنى او را فراموش نكنند.

إِذْ قالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي ساجِدِينَ «4» قالَ يا بُنَيَّ لا تَقْصُصْ رُؤْياكَ عَلى‌ إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْداً إِنَّ الشَّيْطانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ «5» وَ كَذلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ وَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ عَلى‌ آلِ يَعْقُوبَ كَما أَتَمَّها عَلى‌ أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ «6»

ترجمه‌

هنگاميكه گفت يوسف بپدر خود اى پدر من همانا من ديدم يازده ستاره و آفتاب و ماه را ديدمشان براى خودم سجده كنندگان‌

گفت اى پسرك من نقل مكن خواب خود را براى برادرانت پس مكر كنند براى تو مكر بزرگى همانا شيطان براى انسان دشمنى است آشكار

و همچنين برگزيند تو را پروردگارت و بياموزد تو را از تعبير خوابها و تمام كند نعمت خود را بر تو و بر اولاد يعقوب همچنانكه تمام كرد آنرا بر دو پدر تو از پيش ابراهيم و اسحق همانا پروردگار تو داناى درست كار است.

تفسير

يكى از بهترين قصّه‌ها كه خداوند براى پيغمبر خود بطريق وحى نقل فرموده قصّه حضرت يوسف عليه السّلام است وقتى كه بپدر خود حضرت يعقوب عليه السّلام عرض كرد اى پدر من در خواب ديدم يازده ستاره و آفتاب و ماه را كه براى من از آسمان نازل شدند و سجده كردند و از ابن عباس ره نقل شده كه اين خواب را در شب جمعه‌اى كه شب قدر بود ديد و كلمه يا ابت در اصل يا ابى بوده ياء نفس در مقام نداء حذف و بجاى آن تاء اضافه شده است و كلمه رأيت مأخوذ از رؤيت نيست بلكه مأخوذ از رؤيا است كه مخصوص بديدن در خواب است و يازده ستاره چنانچه در خصال از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده مسمّى بودند باين اسماء حوبان طارق ذيال ذو الكتفين قابس رثاب عمودان فيلق مصبح صدوح ذو الفروع بعلاوه ضياء و نور كه در اين حديث ذكر شده و قمى ره فرموده مراد بآن دو آفتاب و ماه است و تمام اين ستاره‌ها بآسمان احاطه دارند و از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه تعبير اين رؤيا سلطنت مصر و ورود پدر و مادر و برادران او بود بر او آفتاب ما در او را حيل و ماه پدرش يعقوب عليه السّلام بود و يازده ستاره برادران او بودند كه در وقت ورود چون نظر بروى او نمودند تمامى سجده شكر كردند براى خداوند يگانه و در روايت ديگرى بجاى ما در خاله او ذكر شده است چنانچه بعضى گفته‌اند كه مادر او در آن تاريخ فوت شده بود و خاله او زوجه حضرت يعقوب عليه السّلام‌

جلد 3 صفحه 123

بود و دو مرتبه خواب ديد و اين خواب دوّم بود و فاصله بين آن و تعبيرش چهل سال شد نكته تكرار رأيت گفته‌اند طول كلام و تأكيد مرام است و محتمل است مراد از رؤيت اوّل مجرّد ديدار آنها باشد و مراد از رؤيت دوم ديدار آنها بحال سجود و معلوم است مراد از سجود نزول آنها از آسمان بحال خضوع در مقابل قدم مبارك آنحضرت است چنانچه سجود كسان آنحضرت براى خدا بعنوان شكر در برابر او تعظيم او است و چون خواب بسمع مبارك حضرت يعقوب رسيد بحضرت يوسف كه بر حسب نقل قمّى ره از امام باقر عليه السّلام در آنوقت نه سال داشت بمناسبت صغر سن و براى تحبيب فرمود اى پسرك من اين خواب را براى برادرانت نقل مكن مبادا بشنيدن اين خواب كه دلالت بر جلالت قدر و عظمت مقام تو دارد بر تو حسد برند و در مقام هلاك يا آزار تو بر آيند بمكر و حيله چون شيطان دشمن بزرگ انسان است ممكن است بآنها وسوسه نمايد كه برادر كوچكتر از شما نبايد در شرف و عزّت و مقام فوق شما باشد و آنها را وادار نمايد بامرى كه مرضى خدا و ما نباشد و چنانچه خداوند ارائه فرمود بتو اين مقام رفيع را در خواب اختيار ميفرمايد تو را به نبوّت و مى‌آموزد بتو علم تعبير را بطريق وحى و آگاه ميكند از مئال و مرجع امور و اخبار ملك و ملكوت چون خواب راست عبارت از اتّصال روح است بعالم غيب و مشاهده اموريكه دلالت دارد بر وقوع وقايع و اخبارى در اين عالم و نيز تمام ميكند نعمت خود را بر تو و بر اولاد پدرت بدوام سلطنت و نبوّت در اين خانواده و اتّصال نعمت آنها از دنيا بآخرت چنانچه تمام فرمود نعمت و دولت و نبوّت را قبلا براى دو پدر تو حضرت ابراهيم و حضرت اسحق چون خداوند دانا است باستحقاق و قابليّت كسى كه لايق نبوّت و رياست است و اختيارش مطابق با حكمت و مصلحت است و در حديث نبوى وارد شده الكريم ابن الكريم ابن الكريم ابن الكريم يوسف بن يعقوب بن اسحق بن ابراهيم و گفته شده است شش برادر آنحضرت يهود او روبيل و شمعون و لاوى و زبالون و يشجر از خاله او ليّا عيال اول حضرت يعقوب بودند و آنحضرت و بنيامين از عيال دوم او راحيل بودند و چهار برادر ديگر دان و نفثالى و حاد و آشر از دو كنيز زلفه و بلهه و اسباط اين دوازده نفر و اولاد آنها هستند كه بنى اسرائيل مركّب از اين شعب ميباشند و اسرائيل اللّه لقب حضرت يعقوب است يعنى خالص اللّه و حضرت ابراهيم خليل اللّه و پيغمبر اولو العزم و سر سلسله اين خاندان‌

جلد 3 صفحه 124

و خاندان مطهّر خاتم انبياء و اشرف ممكنات است كه بحضرت اسمعيل ذبيح اللّه فرزند ارشد او منتهى ميشوند و برادران حضرت يوسف كه در باره او تقصير نمودند بالاخره توبه كردند و قبول شد و با سعادت و كرامت از دنيا رفتند چنانچه بيايد انشاء اللّه تعالى ..

وَ كَذلِك‌َ يَجتَبِيك‌َ رَبُّك‌َ وَ يُعَلِّمُك‌َ مِن‌ تَأوِيل‌ِ الأَحادِيث‌ِ وَ يُتِم‌ُّ نِعمَتَه‌ُ عَلَيك‌َ وَ عَلي‌ آل‌ِ يَعقُوب‌َ كَما أَتَمَّها عَلي‌ أَبَوَيك‌َ مِن‌ قَبل‌ُ إِبراهِيم‌َ وَ إِسحاق‌َ إِن‌َّ رَبَّك‌َ عَلِيم‌ٌ حَكِيم‌ٌ «6»

و يعقوب‌ بيوسف‌ فرمود همين‌ نحو پروردگار تو برميگزيند و تعليم‌ ميفرمايد تو ‌را‌ ‌از‌ تأويل‌ خوابها و تمام‌ ميفرمايد نعمت‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌بر‌ تو و ‌بر‌ آل‌ يعقوب‌ چنانچه‌ تمام‌ فرمود ‌بر‌ دو پدر تو قبلا ابراهيم‌ و اسحق‌ محققا پروردگار تو عالم‌ بجميع‌ خصوصيات‌ و حكيم‌ بجميع‌ مصالح‌ ‌است‌.

و كذلك‌ ‌يعني‌ همين‌ نحو ‌که‌ ‌اينکه‌ خواب‌ ‌با‌ عظمت‌ ‌را‌ ديده‌اي‌ همين‌ نحو يَجتَبِيك‌َ رَبُّك‌َ اجتباء انتخاب‌ ‌براي‌ نبوت‌ ‌است‌ چنانچه‌ ميفرمايد وَ لكِن‌َّ اللّه‌َ يَجتَبِي‌ مِن‌ رُسُلِه‌ِ مَن‌ يَشاءُ آل‌ عمران‌ ‌آيه‌ 174.

جلد 11 - صفحه 156

وَ يُعَلِّمُك‌َ مِن‌ تَأوِيل‌ِ الأَحادِيث‌ِ ‌که‌ ‌اينکه‌ يك‌ مرتبه‌ ديگري‌ ‌است‌ ‌که‌ علم‌ تعبير خواب‌ ‌را‌ خداوند بيوسف‌ عنايت‌ ميفرمايد چنانچه‌ ‌در‌ اواخر همين‌ سوره‌ ‌از‌ قول‌ يوسف‌ نقل‌ ميفرمايد ‌که‌ عرض‌ كرد ‌در‌ پيشگاه‌ احديت‌ رَب‌ِّ قَد آتَيتَنِي‌ مِن‌َ المُلك‌ِ وَ عَلَّمتَنِي‌ مِن‌ تَأوِيل‌ِ الأَحادِيث‌ِ ‌آيه‌ 102.

وَ يُتِم‌ُّ نِعمَتَه‌ُ عَلَيك‌َ ‌از‌ دست‌ برادران‌ و ‌از‌ چاه‌ و ‌از‌ غلامي‌ و ‌از‌ زندان‌ و ‌از‌ مكر زليخا نجات‌ مي‌بخشد و بمقام‌ سلطنت‌ و نبوت‌ ميرساند.

وَ عَلي‌ آل‌ِ يَعقُوب‌َ ‌که‌ بني‌ اسرائيل‌ باشند چون‌ اسرائيل‌ اسم‌ يعقوب‌ ‌است‌ و نبوت‌ و سلطنت‌ بلكه‌ اولوا العزمي‌ ‌در‌ بني‌ اسرائيل‌ ‌تا‌ زمان‌ حضرت‌ عيسي‌ ‌بود‌ ‌که‌ تمام‌ آل‌ يعقوب‌ بودند.

كَما أَتَمَّها عَلي‌ أَبَوَيك‌َ ‌يعني‌ جدّ و پدر جدّ ‌خود‌ ‌من‌ قبل‌ پيش‌ ‌از‌ پدرت‌ يعقوب‌ ابراهيم‌ و اسحق‌ خداوند ابراهيم‌ ‌را‌ ‌از‌ آتش‌ نمرود نجات‌ داد، مقام‌ نبوّت‌، رسالت‌، اولوا العزمي‌، خلّة، امامت‌ باو كرامت‌ فرمود قال‌َ إِنِّي‌ جاعِلُك‌َ لِلنّاس‌ِ إِماماً بقره‌ ‌آيه‌ 118، ‌که‌ بالاترين‌ مقامات‌ ‌است‌ و اسحق‌ ‌با‌ اينكه‌ پدرش‌ بحدّ شيخوخيت‌ رسيد مادرش‌ عجوزه‌ و عقيم‌ بوده‌ خداوند ‌او‌ ‌را‌ بقدرت‌ كامله‌ ‌خود‌ ايجاد و ‌در‌ نسل‌ ‌او‌ چه‌ اندازه‌ انبياء قرار داد.

إِن‌َّ رَبَّك‌َ عَلِيم‌ٌ ميداند ‌که‌ ‌را‌ انتخاب‌ كند اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ حَيث‌ُ يَجعَل‌ُ رِسالَتَه‌ُ انعام‌ ‌آيه‌ 124 حكيم‌ عالم‌ بحكم‌ و مصالح‌ ‌است‌ تمام‌ كارهاي‌ ‌او‌ ‌از‌ روي‌ حكمت‌ و مصلحت‌ ‌است‌ عين‌ صلاح‌ ‌است‌.

]

اشاره

(آیه 6)- ولی این خواب تنها بیانگر عظمت مقام یوسف در آینده از نظر ظاهری و مادی نبود، بلکه نشان می‌داد که او به مقام نبوت نیز خواهد رسید، چرا که سجده آسمانیان دلیل بر بالا گرفتن مقام آسمانی اوست، و لذا پدرش یعقوب اضافه کرد: «و این چنین پروردگارت تو را برمی‌گزیند» (وَ کَذلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ).

«و از تعبیر خواب به تو تعلیم می‌دهد» (وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ).

«و نعمتش را بر تو و آل یعقوب تکمیل می‌کند» (وَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ عَلی آلِ یَعْقُوبَ).

«همان گونه که پیش از این بر پدرانت ابراهیم و اسحاق آن (نعمت) را تمام کرد» (کَما أَتَمَّها عَلی أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ).

ج2، ص398

آری! «پروردگارت عالم است و از روی حکمت کار می‌کند» (إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

از درسهایی که این بخش از آیات به ما می‌دهد درس حفظ اسرار است، که گاهی حتی در مقابل برادران نیز باید عملی شود، همیشه در زندگی انسان اسراری وجود دارد که اگر فاش شود ممکن است آینده او یا جامعه‌اش را به خطر اندازد، خویشتن داری در حفظ این اسرار یکی از نشانه‌های وسعت روح و قدرت اراده است.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می‌خوانیم: «اسرار تو همچون خون توست که باید تنها در عروق خودت جریان یابد».

رؤیا و خواب دیدن-

خواب و رؤیا بر چند قسم است:

1- خوابهای مربوط به گذشته زندگی و امیال و آرزوها که بخش مهمی از خوابهای انسان را تشکیل می‌دهد.

2- خوابهای پریشان و نامفهوم که معلول فعالیت توهّم و خیال است اگرچه ممکن است انگیزه‌های روانی داشته باشد.

3- خوابهایی که مربوط به آینده است و از آن گواهی می‌دهد.

جالب این که در روایتی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چنین می‌خوانیم: «خواب و رؤیا سه گونه است گاهی بشارتی از ناحیه خداوند است، گاه وسیله غم و اندوه از سوی شیطان، و گاه مسائلی است که انسان در فکر خود می‌پروراند و آن را در خواب می‌بیند».

روشن است که خوابهای شیطانی چیزی نیست که تعبیر داشته باشد، اما خوابهای رحمانی که جنبه بشارت دارد حتما باید خوابی باشد که از حادثه مسرت بخش در آینده پرده بردارد.